Đột quỵ là một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng thứ ba và tàn tật hàng đầu trên toàn thế giới (theo WHO), ơ nước ta, mỗi năm có khoảng 200.000 người mới mắc đột quỵ, trong số đó ước tính khoảng 25% tử vong và 50% để lại di chứng từ nhẹ đến nặng. Do đó việc phòng ngừa đột quỵ và điều trị giúp người bệnh sông sót và hạn chế tàn tật, hòa nhập cộng đồng là vô cùng quan trọng và cần thiết.
Có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sự phục hồi trên bệnh nhân đột quỵ như tuổi tác, mức độ tổn thương não, số lần đột quỵ, thời gian bắt đầu điều trị, bệnh lý kèm theo..., và “Hội chứng đau vùng phức tạp” (Complex Regional Pain Syndrome - CRPS) là một trong những yếu tố ảnh hưởng ấy. Tuy nhiên, nghiên cứu trong nước về CRPS vẫn còn hạn chế, nhất là trên bệnh nhân liệt sau đột quỵ.
Hiệp hội quốc tế nghiên cứu về đau (IASP-1993) mô tả CRPS đặc trưng bởi các nhóm triệu chứng lâm sàng như sau:
Tăng cảm đau gồm đau tự phát, tăng cảm giác đau, đáp ứng đau quá mức với một kích thích đau nhẹ, hoặc đau khởi phát do kích thích bình thường không gây đau.
Rối loạn vận mạch: thay đổi màu sắc và nhiệt độ da ở vùng chi bị ảnh hưởng.
Rối loạn tiết dịch: tăng hoặc giảm tiết mồ hôi; phù ở da và mô dưới da.
Rối loạn dinh dưỡng', đa và lông, tóc (da khô, tăng hoặc giảm sắc tô" da, lông tóc rụng).
Rối loạn vận động-, yếu cơ, teo cơ, giới hạn vận động khớp.
Nguyên nhân của CRPS còn chưa được biết rõ, nó thường xuất hiện sau các yếu tố thuận lợi như chấn thương, phẫu thuật, nhồi máu cơ tim, sau nhiễm Zona, đặc biệt là sau đột quỵ. Sự chậm trễ trong chẩn đoán và điều trị cho hội chứng này có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến thể chất và tâm lý người bệnh. Phát hiện chẩn đoán sớm và điều trị kịp thời giúp mang lại cơ hội lớn nhất để phục hồi.
Theo kết quả theo dõi trong khoảng 1 năm tại Bệnh viện Y học cổ truyền TP. Hồ Chí Minh, trên 242 bệnh nhân đột quỵ nhận thấy: tỷ lệ CRPS sau đột quỵ là 26,86%. CRPS thường ít có xu hướng xuất hiện sớm trong vòng 1 tháng sau đột quỵ. Số bệnh nhân đột quỵ dưới 1 tháng chiếm 33,23% trong tổng số 242 bệnh nhân nói trên. Nên CRPS tiềm ẩn sẽ có thể xuất hiện trong giai đoạn sau, làm tỷ lệ CRPS sau đột quỵ có thể còn cao hơn nữa, do vậy, việc chẩn đoán đúng và sớm là rất cần thiết để có hướng xử trí tích cực nhất nhằm hạn chế những khó chịu và tàn tật cho bệnh nhânẵ Nguy cơ mắc hội chứng này sau đột quỵ là như nhau trong ở cả 2 giới, ở mọi độ tuổi, kiểu liệt (cứng hay mềm) và nguyên nhân đột quỵ (xuất huyết não hay nhồi máu não).
CRPS tập trung xuất hiện với tỷ lệ cao trong giai đoạn từ 1 đến 3 tháng sau đột quỵ. Những bệnh nhân sau 3 tháng bị đột quỵ mà chưa xuất hiện triệu chứng của CRPS thì sẽ rất ít xuất hiện.
100% CRPS có đau chi cùng bên chi liệt, tức là bệnh nhân có biểu hiện CRPS ở chi nào hoàn toàn phụ thuộc vào việc bệnh nhân đột quỵ liệt chi nào hoặc nửa người bên nào. CRPS sau đột quỵ xuất hiện chủ yếu ở chi trên, nhiều gấp 2,75 lần so với chi dưới. Một tỷ lệ nhỏ CRPS xuất hiện ở cả 2 chi. Trên thực tế, sự phục hồi vận động chi trên thường diễn tiến chậm hơn và khó phục hồi hơn chi dưới. Vì vậy nếu kèm thêm tình trạng đau vai và loạn dưỡng ở vùng chi trên càng làm cản trở khả năng phục hồi của bệnh nhân đột quỵ. Chính vì vậy, yêu cầu đặt ra là phòng ngừa hoặc phát hiện sớm tình trạng đau vai nói chung và CRPS nói riêng để có thái độ tích cực hơn trong việc chăm sóc và phục hồi cho bệnh nhân đột quỵ.
Điều trị CRPS: chủ yếu là điều trị các triệu chứng nhằm làm giảm khó chịu bệnh tật cho bệnh nhân. Có nhiều phương pháp khác nhau như diều trị bằng thuốc (giảm đau, chống viêm, chống trầm cảm), phong bế hệ giao cảm tại chỗ, kích thích tủy sống và dây thần kinh ngoại vi, cắt dây thần kinh giao cảm, tiêm Botox vào bắp cơ để chống co cứng, cũng như vật lý trị liệu và liệu pháp tâm lý để phục hồi chức năng tối đa. Tiên lượng bệnh tương đối tốt đối với những trường hợp được phát hiện và điều trị sớm.
CRPS là một hội chứng tương đối ít gặp và ít được chú ý, nhất là trên bệnh nhân đột quỵ vốn đã có những tàn phế nhất định. Một khi CRPS đã xuất hiện thì rất khó điều trị, cản trở nặng nề đến tiến trình phục hồi liệt của bệnh nhân đột quỵ do phải gánh chịu một lúc hai tổn thương. Hai tổn thương này có tác động cộng gộp tạo một vòng xoắn bệnh lý: bệnh nhân đột quỵ không thể hoặc rất khó vận động, CRPS gây đau càng không vận động được, mà không vận động được lại gây cứng khớp và thiếu sự dinh dưởng nên càng đau. Cần hết sức chú ý những bệnh ế' nhân đột quỵ có đau khớp vai bên liệt kèm: phù to mu bàn tay cùng bên, hoặc nóng đỏ tay cùng bên, hoặc loạn dưỡng bong tróc da lông, thay đổi màu sắc da tay cùng bên, vì đó rất có khả năng bệnh nhân đang bị tình trạng CRPS, nếu không chú ý và nghĩ đến sẽ dễ bỏ sót bệnh làm chậm trễ việc điều trị của bệnh nhân.
Ths.bs. lý Minh Đạo